Άρθρο του Γεωργίου Π. Χρούσου και της Εύης Χαρζηανδρέου στην Καθημερινή*
Μια κρυφή και καλά καμουφλαρισμένη πηγή μιας σημαντικότατης και κρίσιμης δαπάνης για την ανθρωπότητααναδείχθηκε από πρόσφατη μελέτη διεθνούς ασφαλιστικήςεταιρείας. Μεταξύ εννέα χωρών από Ευρώπη και Ασία, ποσοστό 4% έως 19% του ΑΕΠ εκτιμήθηκε ότι δαπανάται γιατο συνολικό εύρος των συνεπειών του χρόνιου στρες! Στις ΗΠΑ, το 4% είναι ελαφρά μεγαλύτερο του 3.46 % πουκατευθύνεται στις αμυντικές δαπάνες. Στην Ελλάδα, η άμυνααπορροφά το 3.54%. Αν και αντίστοιχη εκτίμηση για το συνολικό φορτίο του στρες δεν υπάρχει στη χώρα μας, η εκτίμηση ότι επίσης το υπερβαίνει είναι λογική.
Η εκθετική πρόοδος της βιολογίας, της ιατρικής και της τεχνολογίας μας έχει ήδη χαρίσει πολλά χρόνια ζωής, και έχει διαφωτίσει τις αιτίες της σύγχρονης παθολογίας. Παθολογίας που αφορά ένα πολύ μεγάλο ποσοστό του πληθυσμού σε όλο τον κόσμο, και που είναι αποτέλεσμα του χρόνιου ανηλεούς, ψυχό–κοινωνικό-οικονομικού στρες που υφιστάμεθα στη σύγχρονη εποχή. O συνδυασμός με την κακή διατροφή, την έλλειψη άσκησης, τον ανεπαρκή ύπνο, το ακανόνιστο πρόγραμμα της ημέρας και η συμβολή και άλλων χρόνιων στρεσογόνων επιβαρύνσεων, όπως είναι οι βλαβερέςσυνήθειες για την υγεία (πχ. το κάπνισμα), οι δύσκολες κοινωνικές σχέσεις, η έκπτωση των αξιών, η ανισότητα, η μόλυνση του περιβάλλοντος, έχουν δημιουργήσει την τέλεια πυρηνική βόμβα για όλες τις κοινωνίες. Προφανώς αναφερόμαστε στα λεγόμενα “χρόνια μη-μεταδιδόμενα νοσήματα”, που συμπεριλαμβάνουν τις ψυχικές διαταραχές, όπως το άγχος και η κατάθλιψη, την υπερβαρότητα/παχυσαρκία, τον διαβήτη και άλλες διαταραχές του μεταβολισμού, τις καρδιοαγγειακές παθήσεις, τον καρκίνο, τις αλλεργικές και αυτοάνοσες παθήσεις, τίς ψυχοσωματικές διαταραχές, τη χρόνια αποφρακτική νόσο των πνευμόνων, τις διαταραχές του ύπνου, κλπ.
Τα χρόνια μη-μεταδιδόμενα νοσήματα είναι η #1 αιτία θανάτου και αναπηρίας παγκοσμίως, και επηρεάζουν τους πάντες και παντού στον πλανήτη. Σαράντα-ένα εκατομμύρια άνθρωποι πεθαίνουν κάθε χρόνο εξαιτίας τους, αντιπροσωπεύοντας το 74% όλων των θανάτων παγκοσμίως. Οι ετήσιοι θάνατοι προβλέπεται να κλιμακωθούν σε 52 εκατομμύρια έως το 2030. Στην Ευρώπη, το 80% της συνολικής επιβάρυνσης από ασθένειες οφείλεται στα νοσήματα αυτά, κοστίζοντας στις οικονομίες της ΕΕ 115 δισεκατομμύρια ευρώ, ή 0,8% του ΑΕΠ ετησίως, χωρίς να συνυπολογίζονται άλλα κοινωνικά κόστη, όπως απώλεια παραγωγικότητας, απώλεια εργατικού δυναμικού, απώλεια άτυπης φροντίδας, κόστος κοινωνικής ασφάλισης και κοινωνικής φροντίδας.
Η σύγχρονη ιατρική δίνει τη δυνατότητα σε πολλούς ανθρώπους να ζουν λειτουργικά αν και με πολλαπλές χρόνιες ασθένειες για δεκαετίες, οι τεράστιες όμως κοινωνικές, οικονομικές και περιβαλλοντικές συνέπειες απειλούν την κοινωνική συνοχή και βιωσιμότητα των συστημάτων υγείας. Παράλληλα, ενώ έχει σημειωθεί πρόοδος στη μείωση της πρόωρης θνησιμότητας, δυστυχώς, η μεγαλύτερη διάρκεια ζωής δεν μεταφράζεται απαραίτητα και σε καλή ποιότητα. Υπάρχει ένα σημαντικό χάσμα μεταξύ του προσδόκιμου επιβίωσης και του προσδόκιμου υγιούς ζωής, οφειλόμενο κυρίως στα χρόνια μη-μεταδιδόμενα νοσήματα. Κατά μέσοόρο, οι γυναίκες στην ΕΕ περνούν σχεδόν το ένα τέταρτο (23%) της ζωής τους με προβλήματα υγείας, ενώ για τους άνδρες το ποσοστό αυτό ισοδυναμεί με σχεδόν το ένα πέμπτο (19%). Η εκτίμηση είναι ότι το μεγαλύτερο μέρος από αυτάτα ποσοστά (70%-80%) θα μπορούσαν να προληφθούν!
Πως όμως; Κάτω από όλη τη σύγχρονη παθολογία κρύβεται το πανδημικό “Σύνδρομο του Χρόνιου Στρες και Φλεγμονής”. Αυτό ξεσκεπάζει τις γενετικές, επιγενετικές (δηλ., επίκτητες) ή συμπεριφορικές ευαλωτότητες που έχει ο οργανισμός μας, προκαλεί τα χρόνια μη-μεταδιδόμενα νοσήματα και μας κάνει πιο ευάλωτους στα μεταδιδόμενα νοσήματα, κατεβάζοντας την αμυντική μας ικανότητα κατά των λοιμώξεων, όπως έγινε και με τη νόσο COVID-19. Οι βιολογικές μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στον οργανισμό μας ενόσω αυτός εκτίθεται χρόνια στους μεσολαβητές του στρες και της φλεγμονής, που σιγοβράζουν συνεχώς κάτω από την επιφάνεια από πολύ μικρή ηλικία, για πολλά χρόνια, εξηγούν, πέραν κάθε αμφιβολίας, τη δημιουργία των ψυχικών, ψυχοσωματικών και σωματικών νόσων που ταλανίζουν ένα τεράστιο υποσύνολο του πληθυσμού.
Η απαρχή του παθολογικού συνδρόμου χρόνιου στρες και φλεγμονής ξεκινάει από την εμβρυική ζωή, με προοδευτική επιδείνωση με την πάροδο της ηλικίας. Φαίνεται ότι σήμερα οι πρώτες εκδηλώσεις είναι η υπερβαρότητα/παχυσαρκία και τα αγχώδη και καταθλιπτικά συναισθήματα σε παιδιά, εφήβους και νέους. Πρώτη συστηματική ανάλυση της επιβάρυνσης των χρόνιων μη-μεταδιδόμενων νοσημάτων μεταξύ των εφήβων και νέων στα κράτη μέλη της ΕΕ διαπίστωσε ότι η επιβάρυνση της νοσηρότητας και της αναπηρίας αυξάνεται μεταξύ των ηλικιακών ομάδων 10-14 και 20-24 ετών, με τις ψυχικές διαταραχές να βρίσκονται στις κορυφαίες αιτίες αναπηρίας μεταξύ των εφήβων και νέων. Στις σχολικές ηλικίες, ρατσισμός, bulling, το σύνδρομο FOMO (Fear of Missing Out), ο φόβος περιθωριοποίησης από την ομάδα επιδεινώνουν έτι περαιτέρω τον εύθραυστο ψυχισμό των νέων. Στους δε ενήλικους, περίπου τα δύο τρίτα των ανθρώπων στην ηλικία των 50 ετών πάσχουν από το εμφανές κλινικά ως άνω σύνδρομο του χρόνιου στρες και φλεγμονής, με μερικές ή όλες τις παραπάνω αναφερθείσες παθολογικές εκδηλώσεις.
Η πρωτογενής πρόληψη είναι το κλειδί στη οριστική λύση του τεράστιου αυτού κοινωνικού προβλήματος. Υπάρχει μεγάλη θετική συσχέτιση όλης της παραπάνω χρόνιας παθολογίας και του αιτιολογικού της υποβάθρου με το μορφωτικό και κοινωνικο-οικονομικό επίπεδο μιας κοινωνίας. Δυστυχώς, όμως, η θεραπεία αυτού του τόσο συχνού συνδρόμου χρόνιου στρες και φλεγμονής, ιδίως όταν συνδυάζεται με εγκατεστημένη υπερβαρότητα και παχυσαρκία, είναι δυσχερής – αλλά, όχι ακατόρθωτη. Η λύση εδώ είναι η αντιστροφή των εγκατεστημένων βλαβών με αλλαγή του τρόπου ζωής και φαρμακευτική αγωγή, εάν χρειάζεται, και η εν συνεχεία διατήρηση της υγείας των ασθενών καθ΄ όλη την υπόλοιπη ζωή τους. Και η πρόληψη και η θεραπεία αυτού του σύγχρονου πανδημικού συνδρόμουείναι προϊόντα λογικής σκέψης και αλλαγής της συμπεριφοράς. Αφορούν το άτομο και την προσωπική του ευθύνη για την υγεία του, και ενσωματώνουν μείγμα κοινωνικών πολιτικών. Σημαντική συμβολή στην αποτελεσματικότητα των πολιτικών αυτών είναι οι δυνατότητες που προσφέρει η ψηφιακή εποχή μας. Ποιες είναι οι λύσεις;
Οι παρεμβάσεις περιλαμβάνουν ολιστικές πολυεπίπεδες προσεγγίσεις δημόσιας υγείας. Από τα προσχολικά και σχολικά προγράμματα που προάγουν την υγεία, σε επενδύσειςσε ειδικές υπηρεσίες πρωτοβάθμιας και εξειδικευμένης υγειονομικής περίθαλψης, συμπεριλαμβανομένης της ειδικής εκπαίδευσης στην εφηβική ιατρική και τη γηριατρική. Παράλληλα, κοινωνικοί και περιβαλλοντικοί καθοριστικοί παράγοντες της υγείας, όπως η βελτίωση της πρόσβασης στην εκπαίδευση και την απασχόληση. Αυτές είναι οι πολιτικές της πρωτογενούς πρόληψης που στοχεύουν στη δημιουργία περιβαλλόντων διαβίωσης που ευνοούν την καλή υγεία και ευημερία και που ελαχιστοποιούν τον επιπολασμό των παραγόντων κινδύνου. Τέτοιες πολιτικές δημιουργούν τοπλαίσιο που επιτρέπει και δίνει τη δυνατότητα στους ανθρώπους να επιλέγουν πιο υγιεινές επιλογές και να αποτρέπουν την έκθεση σε επιδράσεις που βλάπτουν την υγεία πέρα από τον ατομικό έλεγχο. Η μετάβαση από ένα κυρίως ιατρικό σύστημα με επίκεντρο την ασθένεια σε ένα ισορροπημένο προληπτικό και εξατομικευμένο σύστημα υγειονομικής περίθαλψης είναι το κλειδί για τη μείωση των κοινωνικών ανισοτήτων στην υγεία και την επίτευξη οικονομικά βιώσιμης, καθολικής κάλυψης υγείας για όλους.
Τα προγράμματα πρωτογενούς και δευτερογενούς πρόληψης που εντάσσονται ήδη στην πολιτική υγείας στη χώρα μας, επιβάλλεται να ενισχυθούν οργανωμένα και συστηματικά από πολιτικές πρωτογενούς πρόληψης που ενθαρρύνουν αλλαγές υπέρ της υγείας. Ενός συνόλου διαρθρωτικών μεταρρυθμίσεων βασισμένες σε επιστημονικές στρατηγικές. Είναι προφανές ότι αυτό δεν αφορά μόνο το Υπουργείο Υγείας. Το μέλλον της ευημερίας μας υπονομεύεται από την επιδημία των χρόνιων ασθενειών, όπως υπονομεύεται και η βιωσιμότητα και ανθεκτικότητα των συστημάτων υγείας και της κοινωνίας γενικότερα. Η αναμόρφωση της υγείας δεν μπορεί και δεν πρέπει να περιλαμβάνει στενά και αποκλειστικά το ΕΣΥ, είναι ζήτημα όλων μας, και της κοινωνίας μας και ημών ως άτομα.
*Γεώργιος Χρούσος είναι ομότιμος καθηγητής παιδιατρικής και ενδοκρινολογίας, διευθυντής του Ερευνητικού Πανεπιστημιακό Ινστιτούτο Υγείας Μητέρας, Παιδιού και Ιατρικής Ακριβείας, Επικεφαλής στην έδρα UNESCO Εφηβικής Υγείας και Ιατρικής
Η Εύη Χατζηανδρέου είναι ιατρός, διδάκτωρ Δημόσιας Υγείας του Πανεπιστημίου Χαρβαρντ, Επιστημονική Συνεργάτις του Δικτύου για την Μεταρρύθμιση στην Ελλάδα και την Ευρώπη