Η ανάλυση του καθηγητή Σέργιου Θεοδωρίδη, μέλους της “επιτροπής σοφών” του ΔΙΚΤΥΟΥ για την 4η Βιομηχανική Επανάσταση, δημοσιεύθηκε σε δύο μέρη, στην εφημερίδα “AthensVoice“
Το Παρόν
«Κάνε άλμα πιο γρήγορο από τη φθορά», Οδυσσέας Ελύτης, «Μαρία Νεφέλη»
Το ενδιαφέρον και οι προβληματισμοί γύρω από τις Νέες Τεχνολογίες και τις κοινωνικές τους επιπτώσεις δεν είναι κάτι νέο. Όμως, μετά από την κρίση του 2008, οι συζητήσεις και η σχετική αρθρογραφία σε έντυπα και ηλεκτρονικά μέσα είδαν μια κατακόρυφη άνοδο. Η έμφαση στη θεματολογία περιστρέφεται, κατά κύριο λόγο, γύρω από την ανεργία, τη Δημοκρατία και τον έλεγχο προσωπικών δεδομένων, την παραπληροφόρηση μέσα από ψευδείς ειδήσεις (fake news) και την αντίστοιχη πολιτική εκμετάλλευση για χαλιναγώγηση της κοινής γνώμης.
Στόχος των σκέψεων, που εκφράζονται στο άρθρο αυτό, είναι να αναδείξω στο πώς έχουν διαφοροποιήσει μέχρι σήμερα οι νέες τεχνολογίες της Πληροφορίας και του Διαδικτύου την οικονομική και πολιτική πραγματικότητα. Στο επόμενο άρθρο, μέρος Β, θα δούμε πώς θα μπορούσαμε να εκμεταλλευτούμε τις δυνατότητες που παρέχουν οι Τεχνολογίες αυτές στο πλαίσιο της 4ης Βιομηχανικής επανάστασης, και να πάμε πέρα από το παρόν μοντέλο ανάπτυξης.
Η κλασική οικονομική θεωρία και η πορεία του βιομηχανικού καπιταλισμού, όπως εξελίχθηκε μέχρι σήμερα, βασίστηκε στο τρίπτυχο Γη-Κεφάλαιο-Εργασία. Σήμερα, το τρίπτυχο αυτό έχει εμπλουτιστεί με μία τέταρτη συνιστώσα, αυτή της Πληροφορίας.
βιομηχανική επανάσταση
Η ελληνική απάντηση στην 4η βιομηχανική επανάσταση
Η Πληροφορία, όμως, έχει μία σημαντική διαφορά από την Ύλη. Η Πληροφορία μπορεί να χρησιμοποιηθεί ταυτόχρονα και απεριόριστα. Είναι αυτό που λέμε «διαμοιράσιμη» (sharable). To ίδιο μουσικό κομμάτι μπορεί να ακούγεται ταυτόχρονα από εκατομμύρια χρήστες. Το ίδιο ισχύει για οποιοδήποτε λογισμικό. Σε αντίθεση, ένα αυτοκίνητο μπορεί να χρησιμοποιείται από έναν οδηγό και σ’ ένα συγκεκριμένο τόπο μόνο. Άρα, η Πληροφορία είναι απεριόριστη, δεν είναι σπάνια (scarce). Αυτό το χαρακτηριστικό της Πληροφορίας, με το που αυτή θα συμπληρώσει το τρίπτυχο Γη-Κεφάλαιο-Εργασία, δυναμιτίζει στα θεμέλιά του τα παρόν οικονομικό σύστημα. Όλες οι υπάρχουσες κλασικές οικονομικές θεωρίες, που στην καρδιά τους έχουν το νόμο προσφοράς και ζήτησης, που βασίζεται στο ότι τα φυσικά προϊόντα δεν είναι σε αφθονία, είναι πλέον εκτός πραγματικότητας.
Πέρα όμως από τα ψηφιακά προϊόντα, όπου το οριακό (marginal cost) κόστος παραγωγής τους τείνει να είναι μηδενικό (όταν παραχθεί ένα λογισμικό, η αντιγραφή του σε 10, 20 ή εκατομμύρια αντίτυπα ουσιαστικά δεν έχει επιπλέον κόστος), η Πληροφορία όλο και περισσότερο ενσωματώνεται στην παραγωγή φυσικών προϊόντων με επακόλουθο το όλο και περισσότερο μειούμενο κόστος παραγωγής. Το ποσοστό της εργασίας στη διαμόρφωση της τιμής συνεχώς μειώνεται. Ταυτόχρονα, τα προϊόντα ενσωματώνουν όλο και περισσότερη Πληροφορία, που δεν είναι τίποτε άλλο από Γνώση. Γνώση που σε πολύ μεγάλο βαθμό παράγεται από την ίδια την κοινωνία. Δημιουργείται στα Πανεπιστήμια και τα Ερευνητικά Ιδρύματα και χρηματοδοτείται από τον φορολογούμενο. Το κόστος εργασίας έχει μετατοπιστεί στην ανάπτυξη ενός αντίστοιχου λογισμικού. Περίπου, 50% του κόστους ενός αυτοκινήτου ή ενός αεροπλάνου δεν αντιστοιχεί στα μηχανικά τους μέρη αλλά στο λογισμικό που χρειάζονται για να σχεδιαστούν και να λειτουργήσουν. Δηλαδή, στην Πληροφορία που ενσωματώνουν!
Άρα, κατ’ αναλογία των θεωρητικών του εργατικού κινήματος του 19ου αιώνα, που έθεσαν το ερώτημα «Εάν η πηγή πλούτου είναι η εργασία, πώς ο πλούτος αυτός διανέμεται;», η αντίστοιχη ερώτηση σήμερα είναι: «Εάν ο πλούτος είναι η Πληροφορία και η Γνώση, πώς ο πλούτος αυτός διανέμεται;»
Πώς μέχρι στιγμής έχει αντιδράσει στη νέα αυτή πραγματικότητα η παγκόσμια οικονομική ελίτ; Με τη δημιουργία μονοπωλίων. Τα μονοπώλια, όμως, είναι μια παθογένεια του καπιταλιστικού συστήματος. Καταργούν τον ανταγωνισμό και διαβρώνουν τον τρόπο λειτουργίας της υποτιθέμενης «ιδανικής αγοράς», και αποκτούν τεράστια δύναμη επηρεασμού και ελέγχου των κυβερνήσεων. Η λειτουργία αυτή του συστήματος αποτελεί μία πρωτόγνωρη αντίφαση, αν λάβει κανείς υπόψη τη συνεισφορά της παραγόμενης από την κοινωνία Γνώσης από τη μια, και την ταυτόχρονα αυξανόμενη ανισότητα μεταξύ του πλουσιότερου 1% και του φτωχότερου 99% του πληθυσμού σε παγκόσμια κλίμακα. Η ανισότητα αυτή αναμένεται να αυξηθεί κατά 40% τα επόμενα χρόνια, σύμφωνα με τα στοιχεία του ΟΟΣΑ. Αποτέλεσμα μιας τέτοιας δυναμικής είναι η απογοήτευση και ανασφάλεια που αισθάνονται όλο και μεγαλύτερα τμήματα του πληθυσμού. Τα παραπάνω, με τη σειρά τους, έχουν δρομολογήσει στην πολιτική φαινόμενα λαϊκισμού, εθνικισμού και κυβερνήσεων που ρέπουν ή «φλερτάρουν» με αντιδημοκρατικές συνιστώσες, που σιγά-σιγά και μεθοδικά διαβρώνουν τη Δημοκρατία και τη θεσμική της θωράκιση.
Όπως θα δούμε στο επόμενο άρθρο, η μόνη διέξοδος από την παρούσα αντίφαση και επικίνδυνη αστάθεια είναι να εκμεταλλευτούμε τις ευκαιρίες της Τεχνολογίας από την άλλη πλευρά. Αυτή που επιτρέπει όχι τη συγκέντρωση, αλλά τον πιο δίκαιο διαμοιρασμό του πλούτου. Και οι νέες Τεχνολογίες παρέχουν αυτή τη δυνατότητα. Ταυτόχρονα, οι νέες Τεχνολογίες δίνουν τη δυνατότητα μιας γεωγραφικά πιο ισόρροπης ανάπτυξης.
Η συμμετοχή μιας χώρας στο παγκόσμιο γίγνεσθαι δεν απαιτεί, πια, πανάκριβες επενδύσεις (έντασης κεφαλαίου) αλλά, απλά, καλά εκπαιδευμένο ανθρώπινο δυναμικό και υψηλής στάθμης Παιδεία (έντασης Γνώσης), σε συνδυασμό με ευέλικτους μη γραφειοκρατικούς Θεσμούς, κατάλληλα ρυθμιστικά πλαίσια και κατάλληλα κίνητρα για καινοτόμες ιδέες. Μικρές πληθυσμιακά χώρες, όπως για παράδειγμα, η Ιρλανδία, οι Βαλτικές χώρες, η Φιλανδία, το Ισραήλ, η Σιγκαπούρη, η Δανία, το Βέλγιο υιοθετούν «επιθετικές» πολιτικές προς την κατεύθυνση αυτή.
Μία από τις προϋποθέσεις, βέβαια, για τη συμμετοχή στο νέο παγκόσμιο γίγνεσθαι, όχι σαν ουραγοί αλλά ως συνδιαμορφωτές, είναι η Παιδεία. Το εκπαιδευτικό σύστημα θα πρέπει να εστιάσει, πέρα από τις βασικές γνώσεις που παρέχονται στα μαθηματικά, φυσική και τις ανθρωπιστικές επιστήμες, στην επί πλέον ενσωμάτωση των νέων τεχνολογιών στα σχολικά προγράμματα. Τα παιδιά θα πρέπει να εξοικειωθούν με την Τεχνολογία, όχι σαν απλοί χρήστες αλλά σαν δημιουργοί εφαρμογών μέσα από συνεργατικές εργασίες. Τέτοιες δεξιότητες απαιτούνται σήμερα. «Αναλύω, συνεργάζομαι, σχεδιάζω και υλοποιώ». Η κατάργηση του Ψηφιακού σχολείου δεν ήταν μόνο οπισθοδρόμηση, αλλά, φοβάμαι, σημειολογικά έφερε στο προσκήνιο τεχνοφοβικές ιδεολογικές καταβολές, που είναι σε πλήρη αναντιστοιχία με το παγκόσμιο γίγνεσθαι και με το μέλλον της χώρας.
Το όραμα για το μέλλον
«Αν δεν στηρίξεις το ένα σου πόδι έξω από τη Γη ποτέ σου δεν θα μπορέσεις να σταθείς επάνω της», Οδυσσέας Ελύτης, «Μαρία Νεφέλη»
Το διαδίκτυο και οι νέες Τεχνολογίες παρέχουν τη δυνατότητα αυτού που ονομάζεται οικονομία εκτός αγοράς (non-market economy). Αυτό αποτελεί μία εν-δυνάμει βόμβα στη λειτουργία του συστήματος, όπως το γνωρίζουμε. To παράδειγμα της Wikipedia είναι ένα βαρύ χτύπημα στη λογική του καπιταλιστικού συστήματος. Η Wikipedia απασχολεί, περίπου, 250 εργαζόμενους, έχει 26 εκατομμύρια σελίδες και 24 εκατομμύρια συνδρομητές. Υπολογίζεται ότι εάν ήταν ιδιωτική επιχείρηση τα έσοδα θα ήταν της τάξης των $3 δισεκατομμυρίων το χρόνο! H Wikipedia δεν είναι το μόνο παράδειγμα ανάπτυξης και χρήσης μίας πλατφόρμας που δεν βασίζεται στο κέρδος, αλλά στην κοινή προσπάθεια και εθελοντική εργασία εκατομμυρίων ανθρώπων. Άλλα γνωστά παραδείγματα ανοιχτών λογισμικών είναι το Linux, το Firefox browser, ShareTribe, GNUsocial.
Το διαδίκτυο και οι νέες Τεχνολογίες καθιστούν εφικτό και δυνατότητα τις λεγόμενες χρονοτράπεζες. Στο μοντέλο αυτό διασύνδεσης, άτομα παρέχουν εθελοντικά χρόνο εργασίας και μία ώρα εργασίας πιστώνεται σε αντίστοιχες χρονομονάδες (time credits). Με τον τρόπο αυτό, κάποιος μπορεί να εμπορεύεται ώρες εργασίας χωρίς να πληρώνεται. Αυτή είναι μία άλλη δυνατότητα που, εν δυνάμει, λειτουργεί σαν αντίβαρο στο υπάρχον οικονομικό σύστημα.
Η επόμενη μεγάλη ευκαιρία, για να πάει κανείς πέρα από το κυρίαρχο οικονομικό μοντέλο, αναδύεται μέσα από τις δυνατότητες που παρέχουν η ομότιμη (peer-to-peer) οικονομία και η οικονομία του διαμοιρασμού (sharing).
Στην ομότιμη οικονομία, το διαδίκτυο παρέχει τη δυνατότητα ανταλλαγής προϊόντων χωρίς την ύπαρξη μεσαζόντων. Στην οικονομία του διαμοιρασμού, τα άτομα «δανείζουν» περιουσιακά στοιχεία ή υπηρεσίες και η πληρωμή γίνεται μέσω μιας κοινής πλατφόρμας. Οι πλατφόρμες αυτές είναι το εργαλείο και το μέσο για μια μαζική παρουσία της συνεταιριστικής οικονομίας, που θα δρα σαν αντίβαρο στα μονοπώλια. Σε τοπικό, εθνικό και υπερεθνικό ορίζοντα.
Η τεχνολογία και το διαδίκτυο έχουν κάνει εφικτές τις λεγόμενες «συνεταιριστικές πλατφόρμες» (platform co-operatism). Τη στιγμή αυτή υπάρχει μία δυναμική για ανάπτυξη τέτοιων συνεταιριστικών παραδειγμάτων. Στην παρούσα φάση, τις δυνατότητες αυτές τις εκμεταλλεύονται εταιρείες. Αυτό δεν θα ήταν κακό, εάν δεν υπήρχε ταυτόχρονα η μονοπωλιακή τάση.
Για παράδειγμα, η Uber δεν έχει επενδύσει σε υποδομές, δεν διαθέτει τα αυτοκίνητα, απλά συντονίζει τη διαδικασία μίσθωσης. Με αντίβαρο τις υπηρεσίες που προσφέρει και τις σχετικά χαμηλές τιμές για τον καταναλωτή, δημιουργείται ένα υπερεθνικό μονοπώλιο, εργαζόμενοι χωρίς ουσιαστικά εργασιακά δικαιώματα, καταστρέφοντας, παράλληλα, ένα τμήμα της τοπικής οικονομικής ζωής και της μεσαίας τάξης. Τίποτε από τα κέρδη δεν επιστρέφονται τοπικά. Το σκηνικό θα ήταν τελείως διαφορετικό, εάν η πλατφόρμα αυτή λειτουργούσε πάνω σε μία λογική συνεταιριστική, μεταξύ αυτών που διαθέτουν τα αυτοκίνητα. Η απαγόρευση δεν είναι η λύση, γιατί έτσι επιτρέπεις σε απαρχαιωμένες δομές και αναχρονιστικά συμφέροντα να επιβιώνουν. Η λύση είναι μέσα από την πρόοδο.
Πέρα από την οικονομία, το άλλο ζητούμενο είναι η Δημοκρατία. Το διαδίκτυο δεν είναι μόνο το μέσον μέσα από το οποίο διαχέονται ψευδείς ειδήσεις και γεγονότα. Είναι ταυτόχρονα και το μέσο στο οποίο υπάρχει ελεύθερη πρόσβαση και διάχυση ιδεών. Η φωνή το κάθε ενός μπορεί να ακουστεί μακριά και από πολλούς. Να δημιουργηθούν Κινήσεις και Κινήματα.
Εδώ βέβαια αναδύεται μια νέα ανάγκη και ζητούμενο. Η Παιδεία και ο ρόλος που καλείται να παίξει η Πολιτεία. Μία νέα «Ηθική» και ένα νέο μοντέλο κοινωνικής ενσωμάτωσης των νέων προβάλλουν ως άμεσες προτεραιότητες. Ο διαδικτυωμένος Πολίτης πρέπει να ξέρει πώς χειρίζεται το διαδίκτυο, να ξέρει να «σερφάρει» με ασφάλεια, να αναπτύξει βιωματικά (και όχι με κάποιες σκόρπιες συμβουλές) την Ηθική που απαιτείται. Θα πρέπει να έχει τις γνώσεις και την κριτική ικανότητα για να «Διαλέγει» και να «Αξιολογεί». Και βέβαια, η κριτική ικανότητα δεν μπορεί να αναπτυχθεί όταν η «κοινωνική» ενσωμάτωση και η δημοκρατική συνείδηση ερμηνεύονται μέσα από κομματικές νομενκλατούρες. Αυτές είναι σε πλήρη αναντιστοιχία με την κριτική σκέψη και τον διαδικτυωμένο Πολίτη.
Το άλλο κυρίαρχο θέμα είναι αυτό της ανεργίας. Για πρώτη φορά, θα υπάρχουν ολόκληρα εργοστάσια χωρίς, πρακτικά, εργαζόμενους, και υπηρεσίες με ελάχιστη στελέχωση. Aν και μακροπρόθεσμα, οι νέες θέσεις εργασίας που δημιουργούνται σε νέους τομείς, ίσως, να είναι αρκετές για να καλύψουν τις τότε ανάγκες εργασίας, το σίγουρο είναι ότι μεσο/βραχυπρόθεσμα η ανεργία θα αυξηθεί, και μάλιστα με γοργούς ρυθμούς.
Θέματα όπως μείωση των ωρών εργασίας ή/και η θεσμοθέτηση του ελάχιστου εγγυημένου εισοδήματος επανέρχονται στο προσκήνιο. Το ελάχιστο αυτό εγγυημένο εισόδημα θα μπορούσε να δίνεται και σαν αντιστάθμισμα παροχής κοινωνικού έργου. Η χρηματοδότηση μπορεί να γίνει από το κράτος μέσα από ειδική φορολόγηση των εταιρειών, σαν επιστροφή αυτού που οφείλουν στην Κοινωνία για τη «Γνώση» που χρησιμοποιούν. Μήπως στην εποχή της τέταρτης Βιομηχανικής επανάστασης, το όραμα του Μαρξ, ότι θα έχει η ανθρωπότητα περισσότερο ελεύθερο χρόνο, φαντάζει λιγότερο ουτοπικό;
Τίποτε από όλα αυτά δεν θα αλλάξει, εάν η Πολιτική δεν επανέλθει στον κεντρικό ρόλο που είχε κάποτε και εάν δεν δημιουργηθεί μία κοινωνική δυναμική που να πιέσει προς αυτή την κατεύθυνση. Η πίεση όμως αυτή, θα πρέπει να γίνει με γνώμονα τον Μέλλον και τις ανοιχτές κοινωνίες, που συνάδουν με την παγκοσμιότητα του διαδικτύου. Μια Πολιτική που θα εκφράζει κοινωνίες όπου η γνώση, οι ιδέες και η φαντασία δημιουργούνται και διαχέονται από τα άτομα και αποκτούν δυναμική μέσα από τη συνεργατικότητα.
Κλειστά συστήματα, όπου κάποια νομενκλατούρα έχει τον πλήρη έλεγχο και σχεδιασμό είναι καταδικασμένα σε αποτυχία. Άλλωστε η Ιστορία το έχει αποδείξει. Οι ιδέες σκουριάζουν στα γρανάζια δυσκίνητων γραφειοκρατιών και τελικά νεκρώνουν.
Δείτε τα άρθρα όπως δημοσιεύθηκαν στην ηλεκτρονική έκδοση της εφημερίδας: