Νάντα Γαντούρ-Δεμίρη
Στις 9 Μαΐου, η Ευρωπαϊκή Ένωση τιμά την ημέρα της Ευρώπης. Η ημερομηνία αυτή σηματοδοτεί την επέτειο της ιστορικής «δήλωσης Σούμαν». Ο τότε Γάλλος υπουργός εξωτερικών Ρομπέρ Σουμάν είχε εκφράσει, στις 9 Μαΐου 1950, την ιδέα του για μια νέα μορφή πολιτικής συνεργασίας στην Ευρώπη που θα καθιστούσε αδιανόητο έναν πόλεμο μεταξύ των ευρωπαϊκών λαών. Στην αρχή της δήλωσης του ανέφερε «η παγκόσμια ειρήνη δεν μπορεί να διατηρηθεί αν δεν αναληφθούν δημιουργικές προσπάθειες ανάλογες των κινδύνων που την απειλούν».
Στο πνεύμα αυτής της δήλωσης θα πρέπει να εξετασθεί και η σχέση της Ευρώπης με τα αραβικά κράτη. Πρέπει να προχωρήσουμε παραγνωρίζοντας αυτά που μας χωρίζουν και βρίσκοντας αποτελεσματικούς τρόπους και μέσα που γεφυρώνουν τις διαφορές και ενδυναμώνουν μια μακρόχρονη σχέση.
Είναι καίριας σημασίας το να θυμηθούμε ότι η Ευρώπη και ο Αραβικός κόσμος απέχουν πολύ από το να είναι δύο ομοιογενείς οντότητες. Και οι δύο πλευρές αποτελούνται από πολλές διαφορετικές χώρες και πολιτείες, εκτείνονται σε μεγάλες γεωγραφικές περιοχές, μιλούν διαφορετικές γλώσσες και χαρακτηρίζονται από πλούσια ποικιλία πολιτισμών και εθνοτήτων. Έχοντας αυτά υπόψη αποφεύγουμε απλοϊκές γενικεύσεις και κατανοούμε καλύτερα την ποικιλία απόψεων και συμφερόντων καθώς και τη δυσκολία για επίτευξη συναίνεσης.
Η Ευρωπαϊκή Ένωση, με στενούς ιστορικούς γεωγραφικούς και πολιτιστικούς δεσμούς με την περιοχή, έχει, εδώ και δεκαετίες, διαμορφώσει τις πολιτικές της έναντι του Αραβικού κόσμου. Σήμερα η σχέση ανάμεσα στους δύο περιλαμβάνει κυρίως δύο διαστάσεις: μια οικονομική (εμπόριο, οικονομία, ενέργεια και μετανάστευση) και μια πολιτική (κυρίως ασφάλεια και σταθερότητα).
Αν και μια στρατηγική προσέγγιση είναι απαραίτητη, η χάραξη μιας συνεκτικής περιφερειακής πολιτικής έχει αποδειχθεί ότι είναι μια διαδικασία δοκιμής και λάθους. Διαφορετικά μέσα έχουν επιλεγεί, δοκιμασθεί και επανεπιλεγεί από την Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το Συμβούλιο και τα κράτη μέλη της Ε.Ε. με αποτέλεσμα: την εμπλοκή των πολιτικών. Ad hoc μέσα, όπως διμερείς οικονομικές συμφωνίες, συμπληρώθηκαν, μόνο σταδιακά, από πιο διαρθρωτικά προγράμματα και σχέδια εργασίας. Μεταξύ 1972 και 1990, οι εμπορικές σχέσεις Ευρώπης-Μεσογειακών χωρών, ενσωματώθηκαν στην Ολική Μεσογειακή Πολιτική (Global Mediterranean Policy). Μια πιο ολοκληρωμένη πολιτική έναντι των Αραβικών κρατών άρχισε να παίρνει σάρκα και οστά στα μέσα της δεκαετίας του 1990, μετά το τέλος του ψυχρού πολέμου καθώς και με τις προσπάθειες – μέσω των συμφωνιών του Όσλο το 1993- για την επίλυση της διένεξης Ισραηλινών – Παλαιστινίων.
Η διάσκεψη της Βαρκελώνης το 1995 καθόρισε το κεντρικό περιφερειακό μέσο που θα διέπει τις ευρωμεσογειακές σχέσεις: την ευρωμεσογειακή εταιρική σχέση (European Mediterranean Partnership). Το διαρκές περιφερειακό φόρουμ (Διαδικασία της Βαρκελώνης) καθιέρωσε την πολιτική, οικονομική και πολιτιστική συνεργασία μεταξύ των τότε 15 κρατών της Ε.Ε. και των 12 μεσογειακών εταίρων.
Η δήλωση της Βαρκελώνης ήταν φιλόδοξη: εισήγαγε ένα κοινό χώρο ειρήνης και σταθερότητας, με στόχο τη σταδιακή δημιουργία ζώνης ελεύθερων συναλλαγών ως το 2010 και υποσχέθηκε καλύτερη κατανόηση μεταξύ των πολιτισμών καθώς και ανταλλαγές μεταξύ των κοινωνιών των πολιτών. Όμως στη δέκατη επέτειο της, το 2005, ο απολογισμός ήταν γεμάτος επικρίσεις εφόσον είχαν διαψευσθεί οι υψηλές προσδοκίες. Αλλά δυστυχώς το αποκαρδιωτικό αποτέλεσμα του δεκαετούς πειράματος δεν οδήγησε σε μια σοβαρή επαναξιολόγηση. Απλώς υπήρξε επανάληψη αναποτελεσματικών πρακτικών.
Το 2008 με πρωτοβουλία του Γάλλου Προέδρου Νικολά Σαρκοζί ιδρύθηκε η Ένωση για τη Μεσόγειο (Union for the Mediterranean). Παρά το γεγονός ότι η Ένωση βασίζεται στις αρχές της ευρωμεσογειακής εταιρικής σχέσης (την οποία όμως δεν αντικαθιστά) το θεσμικό πλαίσιο και το σκεπτικό της είναι αρκετά διαφορετικά. Έχει δική της διακυβερνητική συγκρότηση, ανεξάρτητα από την Ε.Ε. και διατηρεί κοινή μόνιμη επιτροπή στις Βρυξέλλες και γραμματεία στη Βαρκελώνη.
Η Ε.Ε., εκτός από τα περιφερειακά μέσα εισήγαγε και διμερή: ευρωμεσογειακές συμφωνίες σύνδεσης (Euro-Mediterranean Association Agreements) και τα σχέδια δράσης της Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας (European Neighborhood Policy). Οι γενικοί στόχοι είναι σταθερότητα, ασφάλεια και κοινωνική ευημερία. Μακροπρόθεσμος στόχος η μεταρρύθμιση των χωρών – εταίρων. Βραχυπρόθεσμος στόχος η ενίσχυση των οικονομικών σχέσεων και η ευρωπαϊκή ασφάλεια. Αλλά σε δεύτερη μοίρα έρχεται πάντα το θέμα της αντιμετώπισης των τοπικών κοινωνικοοικονομικών προβλημάτων.
Οι συμφωνίες σύνδεσης έχουν καθορίσει το γενικό πλαίσιο των διμερών σχέσεων με διατάξεις που αφορούν κοινωνική και πολιτιστική συνεργασία αλλά και τη συνεργασία στους τομείς της δικαιοσύνης και των εσωτερικών υποθέσεων ιδίως στα θέματα ασφάλειας. Περιλαμβάνονται επίσης θέματα όπως η μετανάστευση, η επανεγκατάσταση των παλιννοστούντων, το ξέπλυμα μαύρου χρήματος, το οργανωμένο έγκλημα και η διακίνηση ναρκωτικών. Ωστόσο τα κύρια χαρακτηριστικά των συμφωνιών σύνδεσης είναι το εμπόριο και η αναπτυξιακή βοήθεια. Βέβαια περιλαμβάνονται συστηματικά τα ανθρώπινα δικαιώματα και ο εκδημοκρατισμός. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι παρά τις παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων σε κράτη εταίρους δεν έχουν ανασταλεί οι διμερείς συμφωνίες. Και αυτό οφείλεται κυρίως στις ανησυχίες για την ασφάλεια της Ε.Ε. η οποία θεωρεί ότι θα πρέπει να αποφευχθεί με κάθε κόστος η αστάθεια στην ευρύτερη περιοχή.
Η συχνά αντιφατική πολιτική της Ε.Ε. στην ευρύτερη περιοχή την έφερε αντιμέτωπη και με την «Αραβική Άνοιξη» το 2011. Η Μέση Ανατολή και η Βόρεια Αφρική υπήρξαν το επίκεντρο εξωτερικών δράσεων και πολιτικών της Ε.Ε.. Πάντως είναι δύσκολο να διακρίνουμε μια πλήρως ολοκληρωμένη και αναπτυγμένη πολιτική. Οι μέχρι σήμερα ευρωπαϊκές πρωτοβουλίες δεν αποτελούν ολοκληρωμένη ευρωπαϊκή στρατηγική. Ο φόβος του ριζοσπαστισμού, της μετανάστευσης και της τρομοκρατίας χαρακτηρίζουν όλες τις περιφερειακές και διμερείς πρωτοβουλίες που έχουν αναληφθεί πριν και μετά την «Αραβική Άνοιξη». Από το Δεκέμβριο του 2010 τα γεγονότα στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και Βόρειας Αφρικής δημιούργησαν νέες προκλήσεις για την Ε.Ε. η οποία όμως επέδειξε αρχικά απροθυμία, αναποφασιστικότητα καθώς και αβεβαιότητα για το ποια πλευρά έπρεπε να υποστηρίξει. Στις αρχές του Φεβρουαρίου του 2011 το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο αναγνώρισε τις δημοκρατικές προσδοκίες των πολιτών της περιοχής. Κατά την διάρκεια του 2011, και με στόχο τον καθορισμό ευρύτερης ευρωπαϊκής στρατηγικής αναλήφθηκαν τρεις πρωτοβουλίες ώστε να επιτευχθεί μια πιο καθολική ευρωπαϊκή στρατηγική έναντι των αραβικών χωρών.
Η πρώτη ολοκληρωμένη πρωτοβουλία ήταν η κοινή ανακοίνωση της Επιτροπής και της Ύπατης Εκπρόσωπου της Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας σχετικά με μια «Εταιρική σχέση με τις χώρες της Νότιας Μεσογείου για τη δημοκρατία και την κοινή ευημερία», τον Μάρτιο του 2011. Όπως αναφέρει και ο τίτλος της ανακοίνωσης, αυτή η πρωτοβουλία αφορά τους δημοκρατικούς μετασχηματισμούς, την οικοδόμηση θεσμών, και την ενίσχυση του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών, καθώς και την οικονομική ανάπτυξη, το εμπόριο, τις επενδύσεις και τη χρηματοδότηση. Το έγγραφο κατέδειξε, επίσης, συνεχή ενασχόληση της Ε.Ε. με θέματα ασφάλειας στη Νότια Μεσόγειο, όπως διαχείριση των μεταναστευτικών ροών και ασφάλεια των συνόρων.
Μια δεύτερη πρωτοβουλία ήταν η παρουσίαση της ανανεωμένης Ευρωπαϊκής Πολιτικής Γειτονίας (ΕΠΓ) τον Μάιο του 2011, από την Επιτροπή και την Ύπατη Εκπρόσωπο της Ένωσης για Θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφαλείας. Παρά το γεγονός ότι η νέα ΕΠΓ συντάχθηκε μετά το καλοκαίρι του 2010 και απευθύνεται στις πρόσφατες αλλαγές στην Μέση Ανατολή και την Βόρεια Αφρική, τα βασικά χαρακτηριστικά της δεν επαναδιατυπώθηκαν σημαντικά.
Τέλος, τον Σεπτέμβριο του 2011 η Επιτροπή έθεσε σε εφαρμογή το πρόγραμμα SPRING (Support for Partnership, Reform and Inclusive Growth) ως στρατηγικό και χρηματοδοτικό μέσο για την στήριξη του δημοκρατικού μετασχηματισμού, την δημιουργία θεσμών και την οικονομική ανάπτυξη.
Παράλληλα με αυτές τις νέες πρωτοβουλίες, η Ε.Ε. αναθεώρησε τις σχέσεις της με διεθνείς, περιφερειακούς και τοπικούς φορείς. Για την επίλυση προβλημάτων που έχουν προκύψει από τις πρόσφατες πολιτικές εξελίξεις στην περιοχή, η Ε.Ε. έχει συνεργαστεί με τον Ο.Η.Ε., την Αφρικανική Ένωση, τον Αραβικό Σύνδεσμο, τον Οργανισμό Ισλαμικής Συνεργασίας και το Συμβούλιο Συνεργασίας του Κόλπου.
Πριν την «Αραβική Άνοιξη», οι σχέσεις της Ε.Ε. με μη-κρατικούς φορείς της περιοχής ήταν περιορισμένες. Αυτό οφειλόταν σε μεγάλο βαθμό στον έλεγχο που επέβαλαν τα αυταρχικά καθεστώτα πολλών κρατών. Πλέον όμως η συνεργασία με αυτούς τους φορείς και η ενίσχυση του ρόλου της κοινωνίας των πολιτών στην προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και των δημοκρατικών μεταρρυθμίσεων είναι μια από τις προτεραιότητες της Ε.Ε.
Έχει καταστεί πλέον σαφές ότι η Ε.Ε. μετά από ένα αργό και δυσδιάκριτο ξεκίνημα αναλαμβάνει ενεργό ρόλο στην αντιμετώπιση των προβλημάτων των κατοίκων της περιοχής, παραμένοντας προσκολλημένη σε παλαιές συνήθειες και προσαρμόζοντας τα μέσα στην ποικιλία των προκλήσεων. Η βιαστική χάραξη πολιτικής οδήγησε το 2011 σ΄ έναν ασαφή προγραμματικό λόγο. Γι αυτό μια ολοκληρωμένη στρατηγική της Ε.Ε. απαιτεί έναν πρωτότυπο τρόπο σκέψης για μια σειρά ζητημάτων όπως
1. Χρειάζεται να βρεθεί ένα καλό μείγμα ανάμεσα στην πολυμέρεια και την αποτελεσματικότητα των διμερών σχέσεων
2. Να υπάρχει ευρωπαϊκός μηχανισμός που θα παρακολουθεί την κατανομή των πόρων στους διάφορους ευρωμεσογειακούς οργανισμούς
3. Πρέπει να ενισχυθεί η ευρωαραβική συνεργασία τόσο σε πολυμερές όσο και σε διμερές επίπεδο, τόσο σε διακυβερνητικό όσο και μη κρατικό επίπεδο, δηλαδή να δοθεί μεγαλύτερος ρόλος στην κοινωνία των πολιτών. Θα πρέπει βέβαια να ειπωθεί εδώ ότι η Ε.Ε. δεν είναι καθόλου βέβαιο ότι μπορεί να αγγίξει την αραβική κοινωνία μέσω της χρηματοδότησης εφόσον ένα μεγάλο μέρος της αραβικής κοινωνίας των πολιτών είναι πλέον δύσπιστο ως προς την αποτελεσματικότητα των ευρωπαϊκών κονδυλίων και των προγραμμάτων εκδημοκρατισμού που επί χρόνια (και επί αυταρχικών καθεστώτων) δίνονταν σε τοπικούς φορείς υπό αυστηρούς όρους
4. Να βελτιωθούν και εδραιωθούν οι ήδη υπάρχοντες μηχανισμοί και πρωτοβουλίες.
Με δυο λόγια θα πρέπει να προβληθεί ως προτεραιότητα η εμπλοκή της «κοινωνίας πίσω από την κοινωνία των πολιτών» και να δοθεί μεγαλύτερη προσοχή στη σύναψη σχέσεων με στρατιωτικές και θρησκευτικές ομάδες καθώς και άλλους φορείς που ασκούν επιρροή όπως πολιτικά κόμματα ή φορείς παροχής κοινωνικών υπηρεσιών (υγεία, παιδεία και κοινωνική ασφάλιση). Για να παραφράσουμε τον Ρομπέρ Σουμάν, επιβάλλεται μια νέα μορφή πολιτικής συνεργασίας ανάμεσα στην Ευρώπη και τον Αραβικό κόσμο ώστε να υπάρξει ειρήνη και δημοκρατία ιδίως στην περιοχή της Μέσης Ανατολής και της Βόρειας Αφρικής.
